Osada Dębowy Jar Osada Dębowy Jar Osada Dębowy Jar Osada Dębowy Jar
dojazd

Łemkowie

Osada Dębowy Jar leży na terenach ojczystych Łemków. Warto poznać tą mniejszość narodową, ich ciekawą kulturę i historię.

Łemkowie to grupa etnograficzna, wschodniosłowiańska,  posiadająca swoją odrębną  kulturę i język,  zamieszkująca region zwany Łemkowszczyzną.  W Polsce obszar Łemkowszczyzny, według znanego etnografa Romana Reinfussa, pokrywa Beskid Niski od doliny Osławy na wschodzie do doliny Popradu na zachodzie, w wschodniej części  Beskidu Sądeckiego. Granica obszaru na północy wyznaczają pogórza środkowopolskie, a na południu pasmo graniczne Beskidów. Na zachodzie Łemkowie sąsiadują z Lachami Sądeckimi, a na wschodzie z Bojkami.

Począwszy od XIII i XIV wieku wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich. Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej Ukrainy, czemu sprzyjała wspólna religia.

Na terytorium Polski migracje te dotarły w XV i XVI wieku, po zanikaniu wcześniejszej fali osadnictwa polskiego i niemieckiego. W XVII wieku, gdy migracje wołoskie ustawały, zaczęły zmieniać się obyczaje ludów napływających. Ostatecznie z pasterzy przekształcili się w osiadłych rolników, którzy  w małym zakresie asymilowali się z lokalną ludnością. W końcu XVI wieku istniała już większość wsi, które widać na XX-wiecznych mapach. Sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami lub Rusinami. Nazwa "Łemko" pojawiła się w XIX wieku i pochodzi od charakterystycznego dla ich języka słowa "łem",  oznaczającego wyraz  „tylko”.

Istnieje inna teorią o pochodzeniu Łemków,  tzw. białochorwacka, która wymaga dalszych prac nas udokumentowaniem. Zakłada ona, że Karpaty, w tym Beskid Niski, były zamieszkane przez ludność słowiańską przynajmniej od VII w., o czym świadczy np. gród w Trzcinicy zwany Troją Karpacką, przy ujściu Ropy do Wisłoki z ok. 770 r n.e. Słowian m.in. z terenów Beskidu Niskiego nazywano Białymi Chorwatami.  Biało-Chorwaci pozostali w górach, zachowali odrębną kulturę i stali się przodkami dzisiejszych Łemków.

Cerkiew w Bartnem Mowa, którą posługują się Łemkowie stanowi góralską gwarę języka ukraińskiego. W języku łemkowskim znajduje się dużą ilość wpływów z języka polskiego jak i słowackiego. Najważniejszą cechą języka łemkowskiego jest stały akcent na przedostatniej zgłosce, analogicznie jak w j. polskim i słowackim.  W gwarach łemkowskich można również znaleźć wiele słów pochodzenia wołoskiego, które do dziś występują w języku rumuńskim czy węgierskim.

W czasie wielkiej migracji w Karpatach z południa i ze wschodu, pasterze wołoscy, jak i Rusini byli wyznania prawosławnego.  Po opóźnionym przyjęciu przez biskupów przemyskich w XVII wieku unii brzeskiej, która odbyła się w  Brześciu w latach 1595 i 1596, cerkiew prawosławna tych terenów zmieniła się w cerkiew greckokatolicką. Łemkowie stali się w dużej mierze grekokatolikami. Taki stan rzeczy trwał do tzw. schizmy tylawskiej zapoczątkowanej w 1926, gdy od 30 do 50 % Łemków w powiatach sądeckim, gorlickim, jasielskim i krośnieńskim,  głównie we wsiach zachodniej części Beskidu Niskiego, powróciło do wiary przodków czyli prawosławia. Była to reakcja przede wszystkim na silne działania duchowieństwa greckokatolickiego zmierzające do powstania państwa ukraińskiego na tych terenach.  Innymi powodami były względy ekonomiczne przy korzystaniu z posług duchownych oraz wpływy orientacji staroruskiej.

W 1934, na prośbę Łemków i staraniem rządu polskiego, została powołana Administracja Apostolska dla Łemkowszczyzny , na której czele stanął Łemko ks. Bazyli Maściuch.

Po II wojnie światowej miała miejsce następna fala przejść Łemków na prawosławie, co wiązało się z delegalizacją kościoła greckokatolickiego i pozbawieniem przez to jego wyznawców posługi religijnej w obrządku wschodnim. Część Łemków przeszła na obrządek łaciński.  Obecnie podział religijny wśród Łemków utrzymuje się nadal, przy czym mniej wiąże się on z kwestią świadomości narodowej: prawosławie - przynależności do odrębnego narodu, grekokatolicyzm - orientacja ukraińska, a bardziej z tradycją rodzinną.

Obok wiary głoszonej przez cerkiew, utrzymywały się wśród Łemków, jeszcze do niedawna starsze wierzenia, stanowiące kult najważniejszych elementów przyrody. Ważne miejsce zajmuje wiara w nadnaturalną moc ognia, wody, wiatru, drzew i zwierząt. Wierzenia Łemków pełne są również duchów i „strachów” co znajduje odzwierciedlenie w interesujących legendach i przypowieściach.

Historia Łemkowszczyzny jest bardzo ciekawa, ale jednocześnie bolesna. W trakcie powstania Konfederatów Barskich 1768-72 tereny obecnej Łemkowszczyzny ucierpiały w wyniku walk z wojskami rosyjskimi.

Gdy w 1914 wybuchła I Wojna Światowa Rosjanie początkowo uzyskali znaczne zdobycze terytorialne. Austriacy tłumaczyli swoje niepowodzenia działalnością szpiegowską Starorusinów i zastosowali względem nich represje. Ucierpiała wtedy szczególnie Łemkowszczyzna, gdzie aresztowano wielu duchownych greckokatolickich i chłopów, znanych z przekonań moskalofilskich. Więźniów sądzono w Wiedniu i osadzano w obozie w Thalerhofie. Około 5000 Łemków znalazło się w więzieniach, jak uważało wielu Starorusinów dzięki agenturalnej działalności Ukraińców współpracujących z Austro-Węgrami.  Wielu zginęło, w tym m.in. prawosławny pop Maksym Sandowycz ze Zdyni, który został zastrzelony przez austriackich Żandarmów w Gorlicach.

W czasie II wojny światowej część Ukraińców współpracowała z Niemcami licząc na to, że po zwycięstwie III Rzeszy zostanie utworzone państwo ukraińskie „od Pienin po Morze Czarne”. Gdy w czerwcu 1941 Niemcy rozpoczęli wojnę z Sowietami sytuacja powtórzyła się z I Wojny. Władze niemieckie na podstawie listy dostarczonej przez Główny Komitet Ukraiński  przeprowadziły masowe aresztowania Starorusinów, a młodzież łemkowską zaczęto wysyłać na roboty do Niemiec.  W 1940 roku odbyło się pierwsze wysiedlenie ludności łemkowskiej na podstawie porozumienia między Niemcami, a Związkiem Radzieckim, w sprawie wymiany ludności ukraińskiej mieszkającej w Generalnej Guberni. Wywozem objęto około 5 000 osób. 
W latach 1944-46 rozpoczęły się, początkowo dobrowolne, wyjazdy Łemków na sowiecką Ukrainę na podstawie umowy międzypaństwowej między Polską a sowiecką Ukrainą o wymianie ludności. Stopniowo przesiedlenia te nabierały charakteru przymusowego, a tym którzy nie chcieli dobrowolnie wyjechać groziły represje administracyjne  i przymus fizyczny stosowany przez wojsko. Pozwalano pozostać tym Łemko, którzy deklarowali polskość.  W ramach repatriacji wysiedlono 480 000 osób, w tym Łemkowszczyznę opuściło około 65 000.

Pod koniec II wojny i po jej zakończeniu Łemkowszczyzna znalazła się na obszarze działań skrajnie nacjonalistycznej organizacji zbrojnej Ukraińskiej Powstańczej Armii. Działał m.in. tu kureń  (batalion) „Rena”, operujący pod komendą Iwana Mizernego „Rena”.  Aktywność swoją zaznaczyły także sotnie „Chrina” Stefana Stebelskiego, złożona głownie z Łemków, „Stacha” i „Brodycza”. W latach 1946-47 w powiecie gorlickim UPA dokonało 200 akcji, których ofiarami padali m.in. Polacy i Łemkowie o sympatiach starorusińskich. Spalono 35 wsi w obrębie gorlickiej Łemkowszczyzny (np. 6 lipca zaatakowano Gładyszów likwidując posterunek MO, urząd gminy i spółdzielnie), a w powiecie sądeckim  oddział „Smyrnego” spalił dużą wieś Łabowa (wg. G. Motyki akcję tą przeprowadziła bojówka SB Modesta Rypeckiego "Horysława" przy wsparciu sotni "Brodycza" Romana Hrobelskiego w nocy 27/28 czerwca 1946 roku). W marcu 1946 siły UPA podjęły akcję likwidacji stanic WOP. W Jasielu dostało się do niewoli 80 żołnierzy polskich, z których co najmniej 60 zamordowano.

Najbardziej znany mord miał miejsce w Baligrodzie, w Bieszczadach przy granicy z Łemkowszczyzną. 6 sierpnia 1944 roku sotnia UPA „Burłaki” rozstrzelała 42 osoby. W większości przypadków postawa Łemków wobec UPA była niechętna, co utrudniało działalność banderowcom na terenie Łemkowszczyzny.  Wyjątek stanowił oddział Michajła Fedaka „Smyrnego”, lokalnego przywódcy OUN (Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów),który składał się z miejscowych partyzantów, często krewnych lub znajomych.

Trzecie wysiedlenie ludności łemkowskiej dokonane zostało w związku z tzw. Akcją „Wisła”. Celem akcji było w pierwszej kolejności wysiedlenie ludności ukraińskiej i pozbawienie zaplecza podziemia ukraińskiego, a dopiero później – likwidacja partyzantki ukraińskiej z UPA.  Na tereny Polski Zachodniej i Północnej (tzw. Ziemie Odzyskane) zostało przesiedlonych, od kwietnia do sierpnia 1947, około 160 000 osób z terenów południowo-wschodniego pogranicza Polski. Łemków wysiedlonych podczas tej akcji szacuje się na 26 000. Wysiedleniu ulegli również Polacy, którzy  byli niewygodni dla reżimu komunistycznego. Operację przeprowadzono z wielką brutalnością, pozostawiając wysiedlanym kilka godzin na spakowanie się. Później tygodniami przetrzymywano wysiedleńców na stacjach kolejowych. Niektórych deportowanych aresztowano i kierowano do obozu pracy w Jaworznie. W obozie więziono około 4000 Ukraińców i Rusinów, z tego 160 uwięzionych zmarło.  

Pomimo tragicznych skutków tej akcji, starsze pokolenie Łemków podtrzymywało tradycje, kulturę i język. Było to możliwe dzięki nastaniu „odwilży” po śmierci Stalina, kiedy Łemkowie, począwszy od 1956 roku, mogli starać się o pozwolenie powrotu na swe rdzenne tereny – pod warunkiem jednak, że ich ziemie i domy nie były zajęte przez innych obywateli Polski, którymi zasiedlono tereny Łemkowszczyzny.

W 1990 Akcję "Wisła" potępił Senat Rzeczypospolitej Polskiej. W 2002 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Aleksander Kwaśniewski wyraził ubolewanie z powodu przeprowadzenia tej akcji. 27 lutego 2007 Prezydent Polski Lech Kaczyński i Prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko we wspólnym oświadczeniu potępili akcję. W oświadczeniu stwierdzili, że była ona sprzeczna z podstawowymi prawami człowieka. Dodatkowo 27 kwietnia 2007 Prezydent Juszczenko oświadczył, że "winowajcą tej operacji był totalitarny reżim komunistyczny".

Tablica dwujęzyczna Regietów

W 2008 dla miejscowości Bielanka w gminie Gorlice przyjęto nazwę w języku łemkowskim. O ustalenie kolejnych ośmiu łemkowskich nazw wystąpiła gmina Uście Gorlickie.

Na koniec warto wspomnieć o znanych i zasłużonych Łemkach:

  • Bohdan Ihor Antonycz, poeta i prozaik 
  • Maksym Sandowycz – pop prawosławny, zginął w wyniku represji Austro-Węgrów
  • Jarosław Trochanowski, muzyk, kompozytor, dyrygent, , założyciel i kierownik Reprezentacyjnego Zespołu Pieśni i Tańca "Łemkowyna",pomysłodawca i wieloletni organizator "Łemkowskiej Watry"
  • Jozafat Kocyłowski, greckokatolicki biskup przemyski, męczennik
  • Nikifor Krynicki, prawdziwe nazwisko Epifaniusz Drowniak, malarz prymitywista
  • Petro Murianka, poeta piszący w języku łemkowskim, pomysłodawca "Łemkowskiej Watry"
  • Szymon Fedorońko - polski duchowny prawosławny, naczelny kapelan wyznania prawosławnego Wojska Polskiego, zamordowany w Katyniu
  • Andy Warhol, malarz amerykański, syn łemkowskich emigrantów (nazwisko rodowe Warchola)
  • Olena Duć-Fajfer, łemkowska działaczka, poetka, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego
  • Stefan Chowaniec, Antoni Koczański, Jan Peregryn, Garbera - osoby pomagające Polakom po klęsce wrześniowej 1939 roku.

Źródła:

Roman Reinfuss – Śladami Łemków

Krystyna Pieradzka - Łemkowszczyzna, zdjęcie Łemko 1870- zródło: „Na szlakach Łemkowszczyzny”

Grzegorz Motyka – Ukraińska partyzantka 1942-1960

Beskid Niski – przewodnik dla prawdziwego turysty, Wydawnictwo Rewasz

Stroje łemkowskie Stroje łemkowskie
Piec w izbie łemkowskiej Piec w izbie łemkowskiej
Muzeum ZyndranowaMuzeum Zyndranowa
Łemko 1870Łemko 1870
Cerkiew w KlimkówceCerkiew w Klimkówce
Muzeum ZyndranowaMuzeum Zyndranowa
Copyright © 2012 Dębowy Jar. All rights reserved.