Drewniane cerkwie łemkowskie

Osada Dębowy Jar leży na terenach w większości zamieszkałych niegdyś przez Łemków, grupę etnograficzną, wschodniosłowiańska,  posiadająca swoją odrębną  kulturę i język, zamieszkującą region zwany Łemkowszczyzną. Pozostawili po sobie wiele ciekawych pamiątek, które nierozerwalnie łączą się z krajobrazem Beskidu Niskiego. Do nich należą kamienne krzyże przydrożne, kapliczki otoczone lipami, zagubione cmentarze z starymi nagrobkami, malowane chyże czy właśnie drewniane cerkwie, które są najpiękniejszą formą budownictwa ludowego. Zanim przejdziemy do cerkwi warto zapoznać się z Łemkami, ich ciekawą kulturą, historią i zwyczajami.

Gdzie zamieszkiwali Łemkowie?

W Polsce obszar Łemkowszczyzny, według znanego etnografa Romana Reinfussa, pokrywa Beskid Niski od doliny Osławy na wschodzie do doliny Popradu na zachodzie, w wschodniej części  Beskidu Sądeckiego. Na zachodzie Łemkowie sąsiadują z Lachami Sądeckimi, a na wschodzie z Bojkami.

Skąd pochodzą?

Począwszy od XIV wieku wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich. Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej Ukrainy, czemu sprzyjała wspólna religia. Na terytorium Polski migracje te dotarły w XV i XVI wieku. Ostatecznie z pasterzy przekształcili się w osiadłych rolników, którzy  w małym zakresie asymilowali się z lokalną ludnością. Sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami lub Rusinami. Nazwa "Łemko" pojawiła się w XIX wieku i pochodzi od charakterystycznego dla ich języka słowa "łem", oznaczającego wyraz „tylko”.

Trudna historia Łemkowszczyzny.

Historia Łemkowszczyzny jest bardzo ciekawa, ale jednocześnie bolesna. W trakcie powstania Konfederatów Barskich 1768-72 tereny obecnej Łemkowszczyzny ucierpiały w wyniku walk z wojskami rosyjskimi. Gdy w 1914 wybuchła I Wojna Światowa Rosjanie początkowo uzyskali znaczne zdobycze terytorialne. Austriacy tłumaczyli swoje niepowodzenia działalnością szpiegowską części Łemków i zastosowali względem nich represje. Ucierpiała wtedy szczególnie Łemkowszczyzna, gdzie aresztowano wielu duchownych greckokatolickich i chłopów. Więźniów osadzano w obozie w Thalerhofie. Około 5000 Łemków znalazło się w więzieniach. Wielu z nich zginęło, w tym m.in. prawosławny pop Maksym Sandowycz ze Zdyni, który został zastrzelony przez austriackich Żandarmów w Gorlicach. W 1940 roku odbyło się pierwsze wysiedlenie ludności łemkowskiej na podstawie porozumienia między Niemcami, a Związkiem Radzieckim, w sprawie wymiany ludności ukraińskiej mieszkającej w Generalnej Guberni. Wywozem objęto około 5 000 osób.
W latach 1944-46 rozpoczęły się, początkowo dobrowolne, wyjazdy Łemków na sowiecką Ukrainę na podstawie umowy międzypaństwowej między Polską a sowiecką Ukrainą. Stopniowo przesiedlenia te stały się przymusowe, a tym którzy nie chcieli dobrowolnie wyjechać groziły represje administracyjne  i przymus fizyczny stosowany przez wojsko. Pozwalano pozostać tym Łemko, którzy deklarowali polskość.  W ramach repatriacji wysiedlono 480 000 osób, w tym Łemkowszczyznę opuściło około 65 000. Trzecie wysiedlenie ludności łemkowskiej dokonane zostało w związku z tzw. Akcją „Wisła”. Celem akcji było wysiedlenie ludności ukraińskiej i pozbawienie zaplecza podziemia ukraińskiego, a także likwidacja partyzantki ukraińskiej z UPA.  Na tereny Polski Zachodniej i Północnej (tzw. Ziemie Odzyskane) zostało przesiedlonych, od kwietnia do sierpnia 1947, około 160 000 osób z terenów południowo-wschodniego pogranicza Polski. Łemków wysiedlonych podczas tej akcji szacuje się na 26 000. Wysiedleniu ulegli również Polacy, którzy  byli niewygodni dla reżimu komunistycznego. Operację przeprowadzono z wielką brutalnością. Niektórych deportowanych aresztowano i kierowano do obozu pracy w Jaworznie. W obozie więziono około 4000 Ukraińców i Rusinów, z tego 160 uwięzionych zmarło.  

Sławni Łemkowie

Warto też wspomnieć o znanych i zasłużonych Łemkach:

• Bohdan Ihor Antonycz - poeta i prozaik, jego pomnik stoi w Nowicy,
• Maksym Sandowycz – pop prawosławny, zginął w wyniku represji Austro-Węgrów,
• Jarosław Trochanowski - muzyk, kompozytor, pomysłodawca i wieloletni organizator "Łemkowskiej Watry",
• Nikifor Krynicki - prawdziwe nazwisko Epifaniusz Drowniak, malarz prymitywista,
• Petro Murianka - poeta piszący w języku łemkowskim, pomysłodawca "Łemkowskiej Watry",
• Andy Warhol - malarz amerykański, syn łemkowskich emigrantów (nazwisko rodowe Warchola).

W regionie Zachodniego Beskidu Niskiego zachowało się najwięcej świątyń obrządku wschodniego. Według niektórych znawców tematu pobliska cerkiew w Kwiatoniu to najpiękniejszy przykład stylu zachodnio-łemkowskiego. W okolicy osady Dębowy Jar warto odwiedzić także:

Cerkiew w Leszczynach, Cerkiew i stara część cmentarza w Kunkowej, Cmentarz i stara część cmentarza w Hańczowej, Cerkiew w Brunarach Wyżnych, Cerkiew w Ropkach, Kaplica i stary cmentarz w Regetowie, Cerkiew w Gładyszowie, Cerkiew w Czarnej, Cerkiew w Zdyni, Cerkiew w Blechnarce, Cerkiew w Nowicy, Kaplica cmentarna w Uściu Gorlickim, Cerkiew w Koniecznej, Kościół drewniany w Odernem, Cerkiew w Uściu Gorlickim, Cerkiew w Śnietnicy, Cerkiew w Przysłupiu, Cerkiew w Wysowej, Cerkiew w Skirtnem.